De boeren omarmen een systeem dat ze eerder kapot fraudeerden

Vorige week werd duidelijk dat er voorlopig geen Landbouwakkoord is. De gedachten zijn bij verslaggevers als Merel Lek van Hart van Nederland, die deze foto stuurde na een lange, vruchteloze nacht wachten bij een sjieke villa in Den Haag.

Via RTL Nieuws kwam ondertussen een aantal voorstellen uit een conceptakkoord naar buiten. Je moet natuurlijk een beetje voorzichtig zijn met de interpretatie van zo'n bericht. Degene die de voorstellen lekte heeft daar ongetwijfeld een bedoeling mee, hier spelen grote belangen en de onderhandelaars zijn er sowieso (nog) niet uit.

Toch wil ik het graag hebben over een van de voorstellen in het conceptakkoord: de stoffenbalans. Dat die op een of andere manier in een Landbouwakkoord terugkomt lijkt wel aannemelijk. De stoffenbalans werd als oplossingsrichting genoemd in het rapport Niet alles kan overal van stikstofbemiddelaar Johan Remkes, en in de Tweede Kamer ligt een met steun van de coalitiepartijen aangenomen motie waarin een stoffenbalans wordt bepleit.

Ook landbouworganisatie LTO is voorstander van de maatregel. ‘Hiermee leg je het stuur bij de veehouder in de handen en creëer je minder het gevoel van “je moet dit en je moet dat”’, zei LTO-bestuurder Jos Verstraten eerder. ‘Daarom kunnen wij als LTO het principe van een stoffenbalans alleen maar toejuichen.’

Hoe zo'n stoffenbalans er precies gaat uitzien is nog onduidelijk, maar de basis is vrij simpel: de boer moet bijhouden hoeveel stikstof, fosfaat en andere mineralen er in de vorm van bijvoorbeeld mest, kunstmest en veevoer zijn bedrijf binnenkomen. Ook houdt hij bij hoeveel mineralen in de vorm van melk, vlees en afgevoerde mest zijn bedrijf verlaten. Het verschil is op een of andere manier verloren gegaan naar bodem, lucht of (oppervlakte)water. Daar kan hij vervolgens op worden afgerekend.

Waarom ik het hier zo graag over wil hebben? Omdat dit een hartstikke oud idee is. Midden jaren ’90 werd ook al gewerkt aan een dergelijke balans, toen heette het minas (Mineralen Aangiftesysteem), een systeem waarin alle landbouwbedrijven moesten registreren hoeveel mineralen (in stikstof en fosfaat) zij aan- en afvoeren.

Maar de boeren reageerden woedend op het systeem. LTO voerde maandenlang fel actie. Jozias van Aartsen, destijds minister van Landbouw (VVD), kreeg tijdens een bijeenkomst van de LTO een ‘gouden eikel’ uitgereikt, waarna hij van het podium werd gefloten.

In Assen werd het bureau heffingen, het onderdeel van het ministerie van Landbouw waar de registraties werden bijgehouden, door 150 varkensboeren overvallen. Zij stalen en vernietigden daar mestboekhoudingen. Mestcontroleurs van de Algemene Inspectiedienst (tegenwoordig onderdeel van de NVWA) werden dusdanig bedreigd dat ze van hun werkgever niet meer alleen op werkbezoek mochten.

Ook werd er massaal met het systeem gefraudeerd. Mest die op papier werd afgevoerd naar het buitenland, bleek in de praktijk gewoon op eigen land te worden uitgereden, zo schreef staatssecretaris van Landbouw Jan Odink (LPF) aan de Tweede Kamer. Ook werd gefraudeerd door boeren die op papier aan de andere kant van het land ruimte kochten om mest uit te rijden, maar in de praktijk gewoon dichtbij huis de mest op het land brachten. Dit scheelt in de transportkosten, maar heeft natuurlijk een nefaste uitwerking op de lokale natuur.

Bovendien concludeerde het Europese Hof van Justitie in 2003 dat Nederland zich met het minas niet hield aan de Nitraatrichtlijn. Die richtlijn is immers niet bedoeld om heel goed bij te houden welke boer hoeveel schade aan de natuur toebrengt en hem daarvoor eventueel te beboeten, de richtlijn is bedoeld om de schade te voorkomen. Met een goede boekhouding alleen bereik je dat doel niet.

Het minas werd dus kapot gelobbyd, het was bij boeren impopulair, er werd massaal mee gefraudeerd en controle bleek lastig. Daarom werd het in 2006 afgeschaft.

Dat het systeem nu een rentree lijkt te maken is dan ook wat wrang. Natuurlijk zal de stoffenbalans op onderdelen gemoderniseerd worden en daarmee afwijken van het oorspronkelijke minas, maar opvallend blijft dat een systeem dat door de agrarische sector naar de filistijnen werd geholpen, nu door diezelfde sector op het schild gehesen wordt. Hadden de twee tussenliggende decennia niet wat beter kunnen worden besteed?

Tot slot lijkt het zinvol om op te merken dat het een boekhoudkundig systeem blijft. Een stoffenbalans kan inzichtelijk maken welke boeren meer en minder efficiënt werken, maar het verandert niets aan de realiteit dat Nederland te veel vee huisvest en daarom veel meer mest produceert dan het milieu aankan.

Zelfs al zou het systeem ditmaal goed werken en blijft fraude uit, dan nog registreert het slechts waar stikstof en fosfaat verloren gaan. De vervolgstap blijft hoe dan ook dat de stikstofcrisis pas wordt opgelost als de veestapel krimpt. Geen boekhoudkundig systeem kan daar wat aan doen.